Een eend peddelde rustig op de stroom en iemand vroeg mij: Is haiku kunst of eerder religie? Ik antwoordde: Het is de kunst van de religie van een levenswijze.
door Geert De Kockere
Ik zat in de huiskamer van het Huis van de Haiku en bedacht: haiku’s schrijven is eigenlijk geloven dat in alles poëzie zit, zelfs in de meest lelijke dingen, en dat dan kort, maar treffend trachten te verwoorden, zodanig dat iemand anders die poëzie ook ziet, zelfs in de meest lelijke dingen.
Ik schrok in eerste instantie wat van het woord geloven waar ik bij uitgekomen was. Zo gezien zou je haiku immers ook een religie kunnen noemen. Maar klopt dat dan wel met de etymologie van het woord ‘religie’ vroeg ik mij af.
→ RELIGIE
Over de etymologie van het woord ‘religie’ bestaat geen eensgezindheid, leerde ik. Men weet dus niet precies waar het woord vandaan komt. Er zijn verschillende opvattingen, waaronder een aantal boeiende uit de klassieke oudheid. Volg ik Cicero, dan stamt ‘religie’ af van ‘relegere’, wat herlezen, nauwgezet in acht nemen, overdoen betekent. Mijn verbazing was groot! Zo kwam ik ineens wel heel dicht bij Bashõ’s haast mythische yoku mireba: als je goed kijkt. Cicero typeert in zijn geschriften religie dan als het voortdurend en ijverig in acht nemen van alles wat op de verering van de goden betrekking heeft.
Als we dan bekijken wie die Romeinse goden precies waren of wat ze voorstelden, dan komen we veelal bij de natuur terecht: de goden als een verklaring voor wat vaak als onverklaarbare natuurfenomenen werd ervaren. Denk aan Jupiter, de god van de hemel en het onweer. Of Posseidon, de god van de golven, het water en de zee. De goden waren vaak een verpersoonlijking van natuurlijke krachten of elementen.
→ HERLEZEN
Toegepast op de typering van Cicero zou je dan kunnen stellen: religie is het voortdurend en ijverig in acht nemen van alles wat op de verheerlijking van natuurlijke elementen betrekking heeft. Zitten we dan al niet dicht bij wat een haiku is? Haiku als relegere dus: het herlezen, het nauwgezet in acht nemen en het overdoen van natuurlijke elementen en bij uitbreiding daarvan ook van de mens als onderdeel van die natuur. Deze boeiende ontdekking leverde mij drie belangrijke elementen op:
- Haiku is om te beginnen herlezen: even stilstaan bij de dingen en ze opnieuw en/of anders bekijken.
- Haiku is vervolgens nauwgezet in acht nemen: bewust aandacht hebben voor details waaraan je gewoonlijk voorbijgaat.
- Haiku is ten slotte overdoen: wat je in acht nam opnieuw verwoorden, zodat het voortaan ook anders gezien kan worden.
Hiermee kom ik al een heel eind om een haiku te definiëren, stelde ik vast. Ik haakte de drie elementen aan elkaar en kwam zo tot de volgende, nieuwe formule die het schrijven van haiku’s definieert in één enkele zin:
Haiku’s schrijven is geloven dat in alle dingen poëzie zit, ze ‘herlezen’, nauwgezet in acht nemen en zodanig herschrijven dat de lezer zelf in een flits die poëzie kan zien en het beschreven tafereel nu voortaan anders en zo mogelijk met de glimlach van de verwondering bekijkt.
Aan de religie voegde ik dus zelf nog een aantal kleine, maar belangrijke elementen toe om tot deze formule te komen:
- Alle (dingen): geloven dus dat er overal poëzie in zit, zelfs nog in de meest lelijke, afschuwelijke, erge of verdrietige dingen.
- Zelf: de lezer moet zelf de poëzie kunnen zien in de haiku, je mag ze als dichter niet expliciet uitschrijven, maar ze alleen maar zo goed mogelijk tonen, laten zien. Wijs en ga uit de weg!
- Een flits: de haiku moet zo zijn geschreven dat de lezer maar één ogenblik nodig heeft om het beschreven moment of tafereel te zien. Daarom kan het ook nooit om meerdere momenten of taferelen tegelijk gaan. Die kun je namelijk nooit in een flits belichten.
- Kan (zien): je mag een zekere inspanning van de lezer verwachten. Hij moet openstaan, de poëzie willen zien, bereid zijn om mee te kijken met de dichter, ook te herlezen en in acht te nemen. De dichter schept enkel zo goed hij kan de mogelijkheid om ze te zien. Het zien zelf moet uiteindelijk van de lezer komen.
- Glimlach: een haiku is (min of meer uit het Japans vertaald) een klein, luchtig vers. Een zekere vorm van humor behoort dus ook tot de haiku. Maar die humor mag nooit té sterk aanwezig zijn, het mag geen grap of mop worden, geen al te duidelijke pointe, het moet een onderliggende toon zijn die een rimpeling van de ziel veroorzaakt en als gevolg daarvan een glimlach.
Een haiku is als gevolg van deze formule dan een kort en poëtisch geformuleerd tekstje over iets, dat je toelaat om het in een flits te zien en wel zodanig dat je het zelf als bijzonder, poëtisch ervaart en daar zo mogelijk even om gaat glimlachen.
→ HAIKUTOOL
Op basis van deze definitie zou je dan een eenvoudig tool kunnen hanteren om snel een idee te krijgen of je een haiku hebt geschreven of eerder iets anders, bijvoorbeeld een puntdicht of epigram. De tool bestaat uit zes eenvoudige vragen die je positief moet kunnen beantwoorden.
- Is het eenn kort tekstje?
- Is het poëtisch geformuleerd?
- Zie ik het tafereel in een flits zonder veel nadenken?
- Zie ik zelf de poëzie?
- Ervaar ik het tafereel als bijzonder?
- Is de humor onderliggend en de pointe subtiel?
iHAIKU 