Haiku dorama

De oosterse haiku wordt door poëzieliefhebbers in het westen weleens een gebrek aan empathie, aan gevoel, aan dramatiek verweten. Dramatiek, afgeleid van het Oudgriekse woord δράμα dat handeling betekent. De klassieke haiku wordt daarom door westerlingen vaak als te statisch (lees: te saai) ervaren en daarom gemeden of niet geliefd. En dus ging ik in het HAIKULAB op zoek naar een mogelijkheid om er wat meer dramatiek in te brengen, in te mengen als het ware. Als een nieuwe vorm van de haiku, een meer ‘theatrale’ vorm.

door Geert De Kockere

Mijn zoektocht en enkele experimenten mondden uit in het ontwerpen van een nieuwe variant van de klassieke haiku met een heel specifieke opbouw, heel eigen kenmerken en een aparte typo. Concrete regels dus, die het schrijven ervan houvast bieden en vergemakkelijken. Omdat er in deze nieuwe vorm meer drama, meer toneel schuilt dan in de klassieke haiku, noem ik hem daarom de haiku dorama. Dorama is Japans voor drama. Eventueel kan die naam ook nog worden afgekort tot dorama.

→ DE REGELS

# 1. Het decor met rekwisieten

De 1ste regel van de haiku dorama telt 5 lettergrepen en bestaat uit losse woorden, waartussen toch een zeker verband is of op z’n minst gesuggereerd wordt. Die 1ste regel wil vooral een snelle impressie scheppen, de context tonen, het decor opbouwen, de rekwisieten klaarzetten. De losse woorden bieden de mogelijkheid om zonder grammaticale afleiding een sterke en snelle impressie te geven. Door het ontbreken van lidwoorden, adjectieven, voegwoorden of andere bijvoegsels kun je in die 1ste regel ook meer (gedachten) kwijt dan normaal, wat de haiku rijker of ruimer kan maken.

Zie dus de 1ste regel als het klaarzetten van het decor (met enkele rekwisieten), om dan van daaruit een toneeltje op te bouwen en te regisseren.

# 2. De tussengedachte

De 2de regel van 7 lettergrepen is een soort van tussengedachte. Vandaar dat hij tussen twee gedachtestreepjes wordt geschreven. Deze regel wordt in tegenstelling tot de 1ste regel wel als een vrij normale zin geformuleerd, zij het eerder in een beknopte vorm. Dat wil zeggen dat er bijvoorbeeld niet altijd een persoonsvorm nodig is. Maar hij leest wel vrij vloeiend, normaal en is geen opeenstapeling van woorden zoals de 1ste regel. Typerend voor deze 2de regel is dat hij ook los een betekenis heeft, een afgerond geheel vormt, ons een beeld toont, een situatie schetst, een ervaring vat, een belevenis laat lezen.

# 3. De duiding of moraal

De 3de en afsluitende regel van de haiku dorama telt weer 5 lettergrepen en geeft een soort duiding aan de voorbije regels, aan de impressie, breidt ze uit, toont waar het om te doen is, maakt een besluit, geeft een antwoord. De 3de regel is in die zin dus afrondend en brengt verduidelijking. Tegelijk kan ook deze regel als een afzonderlijke regel gelezen worden.

# 4. Twee minihaiku’s

Bijzonder en iet of wat magisch aan de haiku dorama, is dat niet alleen elke regel van de haiku afzonderlijk kan bestaan en moet kunnen gelezen worden, maar ook dat de 2de regel kan worden weggelaten en de 1ste en 3de regel dan samen een minihaiku vormen van 10 lettergrepen. Een haiku binnen de haiku dus. Dat stemt goed overeen met het idee dat de 2de regel een tussengedachte is. Meer nog: ook de 2de en 3de regel vormen binnen de haiku dorama samen een nieuwe haiku van 12 lettergrepen, een → tanshuku dus. Kortom: een belangrijke en zelfs bepalende en bijzondere eigenschap van de haiku dorama is dat hij nog twee minihaiku’s omvat: 1ste/3de regel en 2de/3de regel. Ook de 1ste/2de regel vormt vaak nog een redelijk correcte minihaiku.

# 5. Geen leestekens

Typografisch gebruiken we voor deze vorm van haiku geen hoofdletters en ook geen leestekens (op de gedachtestreepjes voor de tweede regel na dan). Dat zorgt ervoor dat de lezer zelf nog in gedachten leestekens mag plaatsen waar er volgens hem zouden kunnen of moeten staan. Een punt of een uitroepteken? De lezer beslist. Een vraagteken? Als de lezer dat wil. Dat maakt de lezing van de haiku mogelijks groter, boeiender, voor meer interpretaties vatbaar.

→ VOORBEELDEN

merel lijster vink
– een tuin zonder kerkstoelen –
een voorjaarsmis klinkt

avond samen rood
– twee glazen wijn op tafel –
morsen doen we straks

zon gevel schaduw
– ach, zie ons samen zoenen –
geen wolk wordt voorspeld

herfst stad dak kauwen
– een grijze lucht vol gekraai –
geen plaats voor een meeuw

bos hei paardenrug
– een ruiter afgezadeld –
de zon schijnt met glans

→ SPELENDERWIJS

Veel van deze haiku dorama zullen op het eerste zicht een wat meer gesloten karakter hebben en in die zin ook meer overeenkomen met onze westerse manier van poëzie schrijven, verdichten. Vooral door de wat cryptische 1ste regel van slechts enkele losse woorden. Het is dan aan de lezer om de haiku te ontsluiten en er zijn eigen verhaal in te lezen, er zijn eigen draai aan te geven, er zichzelf in te verzinnen en mee te spelen in het theaterstukje. De haiku dorama is dus (nog) meer voor een eigen interpretatie vatbaar dan de klassieke haiku. Sommigen houden daarvan, anderen worden er eerder gek van. De haiku dorama is in die zin een mooie afwisseling met de andere vormen van haiku om het geheel van het haikulandschap verder te verruimen en er (nog) meer diversiteit in te brengen. En dit keer met een typisch westers tintje.

De vrij strikte en eenvoudig te volgen regels van de haiku dorama maken dat hij redelijk makkelijk aan te leren valt. Er is een vaste structuur en die hoef je alleen maar ‘in te vullen’. Het heeft wat weg van puzzelen: de juiste stukjes zoeken en ze op de juiste plek leggen. In die zin sluit de haiku dorama ook aan bij het volksvermaak dat het schrijven van haiku’s in Japan lange tijd was, een spel. De poëzie die de dichter erin weet te leggen, is dan de kunst van deze haiku en die is natuurlijk moeilijker tot niet aan te leren.

Hoewel geheel nieuw oogt de haiku dorama als een klassieke haiku en kan hij dus ook door klassieke haikudichters omarmd worden. Het blijft vanop een afstand gezien een ‘gewone’ haiku van 5-7-5 lettergrepen, met een heel keurige snijding en een vrij strak metrum. Alleen de stijl wijkt wat af.

→ NIEUWE WOORDEN

Het meer speelse karakter van de haiku dorama kan vooral ook in de 1ste regel worden doorgetrokken. Meer dan in andere haiku’s kun je er spelen met de losse woorden, het ritme, de klank, alliteraties. Je kunt er eens gek én poëtisch mee doen. Zoals in deze, luister naar jezelf als je hem uitspreekt:

zondag bakker rij
– verse broodjes in een zak –
en het weerbericht

Soms kun je van die 1ste regel als het ware een nieuw woord maken. In de bovenstaande haiku dorama is dat dan zondagbakkerrij of zondagbakkerij. En dan kun je er je fantasie op loslaten: is een zondagbakkerij anders dan een weekdagbakkerij? Hoe anders dan? Het kan bij het maken van een haiku dorama een uitdaging zijn om de 1ste regel zo te vormen dat hij niet alleen inhoudelijk interessant is, maar tegelijk ook aaneengeschreven een nieuw woord oplevert. Hieronder nog enkele voorbeelden: een nieuw woord voor hemel, een speciale stilte en een bijzondere plek.

schapen wolken wei
– ’s avonds blatend naar de stal –
ook de hemel vol

zomer regen stil
– niet één radio die speelt –
ergens toch een kind

avond donker bos
– onze eerste zoen ontstond –
een glimworm licht op

In enkele haiku dorama van een leerling vond ik volgende leuke, nieuwe woorden: een feestchineestoetje en een meloenwaterzon.

→ UITDAGING

De uitdaging van de haiku dorama is vooral ook hoe je dubbele lezingen kunt uitlokken, hoe je in de haiku dorama een dubbele bodem kunt leggen zonder dat het echt opvalt. Meer suggereren dus dan zeggen. Interessant hierbij is dat je naast de eigenlijke dorama nog over twee extra minihaiku’s beschikt om dat te doen: 1ste/3de regel en 2de/3de regel. Daarvan moet je trachten gebruik te maken.

teevee film einde
– en moeder gaat nu slapen –
vader al the end

Is het hier gelukt? Wat lees je (allemaal)?

→ ZELFTEST

Om zelf te bepalen of je een goeie en echte haiku dorama hebt geschreven, kun je een aantal zelftesten uitvoeren:

Zelfstandige 2de regel: lees de 2de regel los van de andere twee regels. Is het een volwaardige regel? Heeft hij los nog een betekenis, is het nog min of meer een zelfstandige zin, kan de regel op zich bestaan? Indien dat niet zo is, dan heb je geen goeie haiku dorama geschreven. Test dit eens uit met de voorbeelden hierboven.
Minihaiku 1: lees de 1ste en 3de regel van je haiku dorama na elkaar. Laat er dus de 2de regel van tussenuit. Heb je dan nog een volwaardige minihaiku van 10 lettergrepen die iets betekent en ook taalkundig mooi klinkt? Zoniet dan heb je geen goeie haiku dorama geschreven. Test ook dit eens uit met de voorbeelden.
Minihaiku 2, de tanshuku: lees de 2de en 3de regel van je haiku dorama na elkaar. Heb je ook nu nog een volwaardige mini-haiku van 12 lettergrepen, een → tanshuku dus? Zoniet, dan heb je geen goeie haiku dorama geschreven. Doe de test met de voorbeelden.

→ CONCLUSIE

De haiku dorama is een speelse aanvulling op de klassieke haiku. Omwille van zijn grotere dramatiek en het wat speelsere karakter van de 1ste regel sluit hij iets meer aan bij de westerse poëzie dan de klassieke haiku, wat hem bij onervaren lezers van haiku misschien wat sympathieker maakt. Hij is vooral ook leuk om te maken, meer een spel nog en daarom geschikt om in groep te beoefenen en op zoek te gaan naar elkaars nieuw gevormde woorden door de eerste regel. En dan maar fantaseren.

→ NOG ENKELE VOORBEELDEN

moeten willen staan
– de boerin wast haar handen –
een lam in de stal

avond tuin alleen
– alle stoelen staan nu leeg –
wijn op overschot

jagers sneeuw spoor bloed
– volg het aangeschoten wild –
daarginds waart de dood

middag bord stilte
– tafel heel alleen gedekt –
ik eet op jouw plaats

stad kerk torenspits
– het vastgeroeste haantje –
en een nieuwe wind

avond winden riet
– het blad toont ons waar naartoe –
wijzend wordt het stil

film buurman popcorn
– het smekken houdt ineens op –
een spannend moment

herfst regen stormwind
– de notelaar geeft toch toe –
laatste bladeren