Tijdens mijn experimenten met haiku in het lab van het → Huis van de Haiku stelde ik op een bepaald moment vast dat de meeste experimentele haiku’s die eruit voortvloeiden 12 lettergrepen telden. Tiens, dacht ik. Zou dat toeval zijn? Ze waren hoe dan ook allemaal korter dan de klassieke haiku van 17 lettergrepen. Ik nam er een paar oude haiku’s bij uit het bakje niet-goed-genoeg en trachtte ze te herschrijven in 12 lettergrepen. Vreemd genoeg vielen ze ineens wel in hun plooi en werden het goeie haiku’s. Alleen hadden ze dus niet de traditionele 17 lettergrepen.
door Geert De Kockere
Ik experimenteerde verder met deze verkorte vorm en kon na een poosje alleen maar besluiten dat de verkorte versie van de klassieke haiku vaak sneller en dichter bij de zuivere haikuziel kwam dan de ‘normale’ haiku’s van 17 lettergrepen. Ineens leek het wel of er in veel haiku’s van 17 lettergrepen onnodige ballast zat. De verkorte haiku’s schenen haast vanzelf meer poëzie uit te stralen. Ik legde het idee voor aan mijn leerlingen. Sommige gingen ermee aan de slag en schreven haiku’s van 12 lettergrepen.
Groot was mijn verbazing toen bleek dat zij in die vorm makkelijker betere haiku’s schreven dan voordien. Dit kon haast geen toeval meer zijn. Ook bestaande haiku’s die ze eerder schreven, werden bij wijze van experiment omgevormd tot een kortere versie van 12 lettergrepen en bijna iedereen was het erover eens: die verkorte versies waren vaak sterker en meestal poëtischer dan de oorspronkelijke van 17 lettergrepen.
→ NIEUWE VARIANT
Zou het kunnen, bedacht ik, dat we bij het transponeren van de Japanse haiku naar een Westerse vorm een kapitale fout hebben gemaakt door de 17 Japanse moren zomaar klakkeloos over te nemen als 17 lettergrepen? Een more is nu eenmaal niet hetzelfde als een lettergreep. Een more duidt in de Japanse taal een tijdsduur van een klank aan. Sommige lange klanken tellen er bijvoorbeeld voor 2 moren.
Ook gebruiken ze in Japanse haiku’s snijwoorden, die kunnen vergeleken worden met onze leestekens. Maar die snijwoorden (zoals ya of kana) tellen wel mee als moren. Daardoor zijn de Japanse haiku’s inhoudelijk doorgaans een stuk korter dan de Nederlandse versies. Precies omdat wij besloten hebben om van die 17 moren 17 lettergrepen te maken, elke lettergreep als één lettergreep te tellen en de leestekens niet te laten meetellen als een lettergreep. Wij gebruiken dus in onze haiku’s van 17 lettergrepen meer woorden met een betekenis dan de Japanners in hun haiku’s. Zou het dan niet kunnen dat een haiku van 12 lettergrepen veel beter overeenkomt met de oorspronkelijke Japanse haiku? En bijgevolg veel juister de haikuziel bevat? Ja, besloot ik in het HAIKULAB en ontwikkelde er de tanshuku als variant op de klassieke haiku.
→ AANTAL REGELS
De tanshuku is dus een nieuwe vorm van de haiku, die je ook wel de minihaiku of verkorte haiku zou kunnen noemen en niet meer uit de traditionele 17 lettergrepen bestaat, maar uit 12 lettergrepen. Daarbij speelt de verdeling over het aantal regels geen enkele rol meer, zodat bij de zetting van de tanshuku meer een logische typo kan gevolgd worden, waardoor de tanshuku meteen ook makkelijker en dus beter leesbaar is.
Immers, ook de drieregelige zetting van de westerse haiku in een 5-7-5-verdeling is een afspraak geweest die nogal anekdotisch tot stand kwam. Bij de eerste vertalingen wist men niet goed hoe die haiku’s te drukken. Wie in Japan een haiku kalligrafeerde (zoals alle oude haikumeesters) deed dat immers verticaal in een willekeurig aantal lijnen, zoals dat het mooist uitkwam, vaak in combinatie met een penseeltekening (haiga). Maar in het westen kennen we geen verticale schrijfwijze. En in Japanse drukwerken zette men doorgaans een haiku in 1 horizontale lijn. Als een eenvoudige zin, al dan niet met enkele extra spaties tussen de drie delen van de haiku. Om de indruk te wekken dat deze nieuwe, volgens onze traditie wel erg korte poëzievorm toch een gedicht was, besloot men dan maar om de haiku in versvorm te noteren: een kort gedicht van drie regels van 5, 7 en nog eens 5 lettergrepen. Zo hoopte men de haiku makkelijker als een nieuwe vorm van poëzie bij de westerse lezer te kunnen introduceren.
De klassieke zetting uit Japan indachtig is er dus geen enkele reden om ons bij de introductie van een nieuwe variant van de haiku aan de drieregelige zetting te houden. Waarom zouden ook wij niet zoeken naar de mooiste manier van zetten: zoals het typografisch het mooist uitkomt en vooral zoals de haiku het mooist, het best, het meest logisch leest.
Of de tanshuku nu uit 2, 3, 4 of 5 regels bestaat, speelt dus geen rol meer. Het is vooral de inhoud die de ziel van haiku moet uitstralen, niet de manier van zetten. De typo moet die ziel vooral zo goed mogelijk ondersteunen.
Tanshuku is het Japanse woord voor verkorting, reductie, inkorting, vermindering. Samengevat is de tanshuku dus een verkorting van de klassieke haiku en brengt hij deze poëzievorm taalkundig dichter bij de oorspronkelijke Japanse haiku, die omwille van het systeem van moren en snijwoorden vaak korter en dus flitsender is dan de westerse versie. De tanshuku brengt met zijn verkorting de haiku dus dichter bij zijn oorsprong.
→ 12 LETTERGREPEN
En waarom dan 12 lettergrepen? Om te beginnen behoort zo’n telling tot de traditie van een haiku en blijf ik het afspreken van een aantal lettergrepen beschouwen als een onderdeel van het spel van het schrijven én een manier om af en toe verplicht te worden om verder te zoeken, opnieuw te kijken, het gedicht te herschrijven, waardoor je niet zelden tot een beter gedicht komt dan dat je meteen stopte omdat het aantal lettergrepen er toch niet toe doet.
En 12, omdat we bij het schrijven van poëzie naar perfectie van schoonheid en zeggingskracht streven en het getal 12 als het getal van de perfectie wordt gezien. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat 12 oorspronkelijk als grondtal werd beschouwd. En dat heeft dan weer te maken met de deelbaarheid van het getal. Het is behalve deelbaar door 1 en zichzelf ook deelbaar door 2, 3, 4 en 6. Dus door de eerste vier getallen uit ons getallenstelsel. Ons huidige grondtal 10 is alleen deelbaar door 1, 2, 5 en 10.
Bovendien heeft ook de christelijke leer zijn steentje bijgedragen aan deze status van perfectie. Omdat 3 en 4 volgens de christelijke leer beide heilige getallen zijn, is het product hiervan net als de som 7 extra heilig, dus perfect. Het getal 12 komt ook vaak voor.
12 lettergrepen is een flinke verkorting tegenover de klassieke 17, waardoor heel wat ballast uit het gedicht geschrapt kan worden en er in de tanshuku toch nog net genoeg ruimte overblijft om voldoende te suggereren en in de tanshuku een heel verhaal te schrijven.
→ VOORBEELDEN
Een hond, een man,
een man, een hond.
Heen en terug.
Luisteren
naar twee lettergrepen.
De tjiftjaf.
Een berk
in de sneeuw.
Eindelijk is hij
van kleur!
Ze kan het al met één hand!
Drinken uit een glas.
Naakt.
En haar rimpels
strijkt ze even
spiegelglad.
Nooit staat hij eens
in bloei,
de lantaarnpaal.
Lente.
Een heel tulpenveld!
Elke
bol
apart
geplant.
Hoor, het hekken piept.
Het moet nu zeven uur zijn.
De vlinder,
bladzij na bladzij
slaat hij zich om.
Haar haren
zijn nog wild.
Toch al madeliefjes.
→ R.H. BLYTH
Een bevestiging van mijn vermoeden dat we met minder lettergrepen dichter bij de oorspronkelijke haikuziel komen, vind ik bij de Brit R.H. Blyth, die niet alleen een groot haikukenner en vooral haikuliefhebber was, hij maakte ook de beste vertalingen van Japanse klassieke haiku’s die ik ken. Daarbij probeerde hij vooral de ziel van de oude haiku’s te vatten. Welnu, in zijn vertalingen komt Blyth zo goed als altijd minder dan 17 lettergrepen uit.
→ CONCLUSIE
De kortere tanshuku benadert dichter de traditionele Japanse haiku. En daarvoor kunnen verschillende bewijzen worden aangevoerd:
1. Japanse moren (tijdsduur van een klank) duren over het algemeen korter dan onze lettergrepen. Bij ons zijn woorden als ‘herfst’ en ‘schrik’ maar één lettergreep, maar ze duren in vergelijking met een Japanse more ontzettend lang. Je zou zelfs kunnen stellen dat herfst drie moren telt: her, fs en t. Want het zijn feitelijk drie uitgesproken klanken. Ook een woord als schrik heeft dat: schr, i en k. In onze taal kennen we veel van dit soort lange lettergrepen, vooral door het combineren van medeklinkers.
2. Sommige Japanse lange klanken tellen als twee moren. Bij ons tellen korte en lange lettergrepen altijd maar als één lettergreep. Vergeleken met de Japanse taal zouden woorden als groot, paard en sneeuw bij ons ook als twee lettergrepen moeten tellen. En onze taal zit daar vol van.
3. De Japanse snijwoorden (leestekens) tellen ook mee als moren, waardoor er dus vaak minder ‘echte’ woorden staan in hun haiku’s. Onze leestekens tellen niet mee.
4. Minder lettergrepen stemt beter overeen met het oorspronkelijke idee dat een haiku in één adem rustig moet uitgesproken kunnen worden en alles wat erin zit in één bewustzijnsogenblik gevat moet kunnen worden. Dat is de oorspronkelijke zingeving van de 17 moren.
5. Als haikudichters afwijken van de westerse norm van 17 lettergrepen voor hun haiku’s, dan zijn het zo goed als altijd haiku’s met minder lettergrepen. Ook dat is een belangrijk teken.
6. Bij een vertaling volgens de haikuziel, volgens de inhoud van een Japanse haiku dus, kom je haast altijd kortere haiku’s dan 17 westerse lettergrepen uit. Dat bewijst ook R.H. Blyth in zijn vele, toonaangevende Engelse vertalingen van oude Japanse haiku’s.
7. Waarom dan 12 lettergrepen en niet het aantal vrij laten? Omdat het tellen een wezenlijke eigenschap is van de oorspronkelijke haiku en deel uitmaakt van het speelse én de uitdaging van deze dichtvorm. Het getal 12 is voor de tanshuku eerder symbolisch gekozen: het perfecte getal.
→ TRIGGER
Meer dan de klassieke haiku zou je de verkorte tanshuku als een trigger kunnen zien. Een trigger die je poëtisch denkvermogen op gang brengt, waardoor je een veel ruimer gedicht kunt lezen dan wat er werkelijk staat. Minder wordt meer. Of noem het een sleutel die deuren in je hoofd opent, waardoor je naar buiten kunt komen en verrast wordt door de omgeving, het weer of de horizon.
Vermoedelijk levert een tanshuku voor beginnende haikudichters ook sneller een goed resultaat en dus voldoening en is het een interessante introductie om in de geest van haiku te komen.
Het boeiende is nu om stil te staan bij het waarom van dit (relatieve) gemak. Wat ligt daarvan aan de basis? En is dat iets fundamenteels? Ik vermoed van wel. Ik vermoed meer en meer dat een kortere versie van 12 lettergrepen meer aansluit bij de échte haiku. Wij hebben hem in onze westerse transponering eigenlijk te lang gemaakt. Dat maakt dat je meer schrijfervaring nodig hebt om dat langere tot een goed einde te brengen. Of anders geformuleerd: bij het schrijven van een kortere haiku — een tanshuku dus — moet je minder ballast poëtisch trachten te verwoorden, waardoor het net iets makkelijker wordt om tot een goed resultaat te komen.
iHAIKU 