Ongewoon dood

31 oktober 2021 ~ Geert De Kockere

Aan de vooravond van Allerheiligen legde ik mij bij wijze van oefening een eerder ongewoon onderwerp op: een dode. Ik probeerde wat dat in haiku kon opleveren. Het is een thema dat in haiku niet zo frequent voorkomt, omdat haiku emotie in het gedicht zelf tracht te vermijden. Haiku kan wel (veel) emotie oproepen, maar tracht het niet over emoties te hebben. Niet makkelijk als je over een dode wilt schrijven. Om diezelfde reden vind je bijvoorbeeld ook weinig haiku’s over de liefde.

Maar de dode dus, de pas gestorvene. Ik probeerde het thema op een ongewone, misschien eerder onverwachte manier te benaderen. Een boeiende oefening, een boeiend experiment. Hieronder het resultaat. Wat apart als poëzie, maar ik vind het wel geslaagd, ben dus best wel tevreden met mijn oefening.

Ze legde hem af
en probeerde het nog wel.
Een late glimlach.
~
En zelfs aan de dood
gaf hij zijn gezicht niet af.
Het dodenmasker.
~
’t Was zijn laatste wens:
een lief gezicht voor wie hem
nog eens wilde zien.
~
En ook uit de dood
haalde hij het maximum;
roerloos ligt hij daar.
~
Hij nam het nu mee,
zijn onverschillig gelaat.
Zie hem daar dood zijn.
~
Daar doodstil liggen;
’t is een genereus gebaar
van wie dan dood is.
~
Toen hebben ze mij
mijn vader afgenomen.
Foto van zijn lijk.
~
En zou er nog steeds
een gat in zijn sokken zijn?
Vader, opgebaard.
~
In zijn schrift schreef hij,
niet eens op het laatste blad:
Adieu, ’k heb geleefd!

Ga uit de weg!

22 oktober 2021 ~ Geert De Kockere

Tijdens mijn oefensessies met leerlingen roep ik vaak — tot ontzetting van mijn leerlingen dan: Maar je staat alweer in de weg! Dan wordt er even gelachen. Want iedereen weet al lang wat dat betekent.

→ UIT DE WEG

Het heeft alles te maken met de essentie van haiku, namelijk dat je als dichter slechts wijst, iets aanwijst en je verder van elke commentaar, inmenging of mening onthoudt. Haiku registreert, roept misschien iets op, maar zegt het niet expliciet. Als dichter zeg je bijvoorbeeld niet dat iets mooi is (want dat is jouw mening), je toont iets dat mooi is en laat de lezer zelf besluiten (door de manier waarop je het laat zien) dat het mooi is. Slechts wijzen dus en zo snel mogelijk als dichter uit de weg gaan, absoluut niet met je betweterige wijsvinger tussen de lezer en het beeld blijven staan om te zeggen hoe hij het moet zien. Ga uit de weg!

→ VOORBEELD

Wat dat precies wil zeggen en wat het subtiele verschil in aanvoelen is tussen snel weggaan of in de weg blijven staan, kan ik misschien het best laten aanvoelen met een voorbeeld.

Najaar, een moeder kiest
nu een boek over bloemen.
Heimwee naar haar tuin.

Het tafereel is vrij duidelijk: een vrouw kiest in de bib een boek over bloemen en bladert erin. De zomer is voorbij en bij het zien van die mooie bloemenprenten krijgt ze heimwee naar die voorbije zomer, toen ze in haar tuin zo intens met haar bloemen bezig kon zijn.

Ik wijs dus als dichter naar die vrouw en hoe ze in een boek kijkt. Maar ik zet daarbij een stap vooruit, ga tussen u en die vrouw met haar boek staan, keer mij naar u om en zeg nogal betweterig dat die vrouw heimwee heeft naar haar tuin. Nu kun jij niet anders dan dat geloven (of niet gloven). Je kunt het dus zelf niet ontdekken, ervaren, zelf besluiten door iets wat je ziet. Ik zeg in jouw plaats wat je moet zien: dat ze heimwee heeft. Ik sta dus echt wel ferm in je weg. Pardon!

Merk het verschil met deze versie, die identiek hetzelfde laat zien:

Najaar, een moeder kiest
nu een boek over bloemen.
Ze voelt aan een prent.

In deze versie wijs ik naar precies hetzelfde: een vrouw die in de bib door een boek over bloemen bladert. Maar ik zeg niet dat ze heimwee heeft. Nee, ik ga uit de weg en wijs daarbij nog gauw even met een klein vingertje op wat ik nóg zie: dat ze een prent in het boek streelt. Ik zeg dus niet in jouw plaats dat ze heimwee heeft, nee, ik laat hooguit iets zien waaruit jij dan zou kunnen besluiten dat ze heimwee heeft naar die zomer en naar haar tuin met bloemen. Zou kunnen. Het hoeft dus niet. Ik ben al lang weg en de haiku is nu helemaal van jou. Jij mag in het tafereel nu zien wat je zelf wilt zien, kunt zien. En net dat is het mooie aan haiku.

Gezichten

6 oktober 2021 ~ Geert De Kockere

Haiku is poëzie met vele gezichten. Jammer genoeg is bij ons vaak vooral het ernstige gezicht van de haiku bekend. Maar oorspronkelijk, in de naam haiku die Shiki in de 19de eeuw aan het kleine vers gaf, zat er vaak verdoken humor in: klein humoristisch vers. Ook in de natuurverzen, maar vooral in de meer menselijke variant van de haiku. Je kunt er hele, grappige verhalen mee vertellen, taferelen mee schetsen.

→ TAFEREEL I

Zoals dat tafereel van gisteren aan het kanaal in Turnhout. De werkmannen van de groendienst waren alles aan het bijsnoeien. Een inmiddels erg verwilderd stuk met struikgewas maaiden ze weer tot op de grond kort en klein. En toen ontdekten ze iets in dat gemaaide struikgewas. Ik laat de haiku nu verder het tafereel schetsen en tot je verbeelding spreken.

Gebogen over
een onderbroek, werkmannen.
En één kijkt eens rond.

En nee, het is eigenlijk geen senryu, maar een ‘echte’ haiku. De toon van het vers is immers niet zozeer schertsend, maar simpelweg beschrijvend. Niet hóé het tafereel is opgeschreven is grappig, het is het tafereel zelf dat grappig is. De haiku is op zich droogweg neergeschreven, een pure registratie dus van wat er objectief te zien was.

→ TAFEREEL II

Een ander gezicht van de haiku is wat ik het vermoeden van een veel ruimer verhaal zou willen noemen. Een haiku is zuinig met woorden, maar vaak heel royaal in zijn verhaal. Op voorwaarde dat je als lezer bereid bent de kleine inspanning van het openen van het deksel van de haiku te volbrengen. Niet elke haiku heeft dat natuurlijk, maar sommige laten veel meer vermoeden dan wat er staat. Zoals dit tafereel van gisteren toen ik mijn wagen wegbracht.

Visitekaartje;
gevonden op de parking.
Toch ergens zoek nu.

Het splitsen

14 augustus 2021 ~ Geert De Kockere

Gezien wij in onze taal niet het concept en de metriek van moren (tijdsduur van een klank) kennen zoals dat in de Japanse taal wel het geval is, blijft het splitsen van een haiku in drie regels bij ons meer een kwestie van afspraak, aanvoelen of vormgeving dan van ritme. Maar zelfs een min of meer algemeen aanvaarde regel daaromtrent is niet arbitrair.

Zo wordt bijvoorbeeld algemeen gesteld dat we een lidwoord of een bezitttelijk voornaamwoord liever niet scheiden van zijn zelstandig naamwoord (de trommel of zijn trommel bijvoorbeeld). Maar vooral dat laatste (de regel omtrent het bezittelijk voornaamwoord) moet je voldoende flexibel hanteren. Zo bijvoorbeeld in deze haiku:

Salut les enfants!
Vader, hij zit weer in zijn
Franse periode.

Wordt de informele regel over het bezittelijk naamwoord hier toegepast, dan zou die zijn bij Franse periode moeten blijven. Maar bij het lezen krijg je dan een lichtelijk ander en naar mijn gevoel minder goed accent. Die Franse periode komt min of meer als een verrassing en klinkt binnen de haiku het mooist als die dan ook na een minimale pauze na zijn wordt uitgesproken. Probeer eens? Niet? Door zijn hier te scheiden van Franse periode wordt die minimale pauze vanzelf bekomen.

De kajakker

13 augustus 2021 ~ Geert De Kockere

Nog eens een → tanshuku:

Eén kajakker
brengt heel de stroom
in beweging.

Dezelfde niet hetzelfde

12 augustus 2021 ~ Geert De Kockere

In het Heuvelland kwam ik voorbij een rijp korenveld en er vloog net dan een koolwitje uit tevoorschijn. Ik maakte over dat ene beeld drie verschillende haiku’s. De drie haiku’s beschrijven eigenlijk op dezelfde manier hetzelfde tafereel, maar toch zijn ze qua lezing heel verschillend. Alweer die bijzondere magie van haiku! Lees jij de verschillen in dezelfde haiku?

Maar koolwitje toch,
koolwitje toch, vloog je door
heel dat korenveld?
~
Maar koolwitje toch,
fladderde je heel alleen
door dat korenveld?
~
Maar koolwitje toch,
geraakte je heel alleen
uit dat korenveld?

In memoriam

27 juli 2021 ~ Geert De Kockere

En in de zomer,
in memoriam de winter.
Naar foto’s kijken.

Even terzijde bij deze haiku: soms ontstaat er een dubieuze lettergrepenkwestie. Zoals dat hier het geval is in de tweede regel met het woord memoriam. Technisch gezien telt dat woord vier lettergrepen. Maar als je het normaal en vloeiend uitspreekt eigenlijk maar drie. Hetzelfde probleem heb je met woorden als station bijvoorbeeld. Strikt taalkundig drie lettergrepen, hoorbaar slechts twee.

Wat weegt dan het meest door? Voor mij is het vrij duidelijk: het hoorbare aantal, niet het taalkundige aantal. De metriek (en dus de kwestie van lettergrepen) in een haiku is op zich geen taalkundige regel, maar een regel van kadans, van zegging. En dus is het hoorbare aantal belangrijker, beslissender voor de aard van haiku dan het puur taalkundige, theoretische aantal. Ik kies dus zelf steevast voor het hoorbare aantal. En hoorbaar heeft de tweede regel ook in deze haiku maar zeven lettergrepen.

Haiku

23 juli 2021 ~ Geert De Kockere

De kinderstemmen;
ze reiken tot hoog boven
de zomereiken.

Nationale feestdag

22 juli 202123 juli 2021 ~ Geert De Kockere

Ach, gestorven op
de nationale feestdag.
De mug op mijn kast.

Dit is zo’n haiku waaraan je op het eerste gezicht kop noch staart krijgt (tenzij die van de mug zelf), maar waar ik wel van hou. Het lijkt wat absurd: om te vermelden dat een mug gestorven is op de nationale feestdag. Indien er stond dat een oudstrijder gestorven was op de nationale feestdag, dan zou iedereen dat ergens wel bijzonder vinden en misschien zelfs betekenisvol. Maar een mug? Een mug van alle levende wezens? Wat moet je daar dan mee?

Welnu, dát is juist de inhoud van de haiku: niets, je moet er niets mee. Dat is wat de haiku je au fond wil zeggen: levende wezens, of het nu mensen zijn of muggen, worden geboren en sterven. En die geboorte en sterfte (als ze natuurlijk is) trekken zich niets aan van zon- of feestdagen. Het is met andere woorden een haiku over de essentie van geboorte en dood, van het leven tout court: het overkomt ons, we hebben nauwelijks te kiezen, we ondergaan veelal.

→ TUSSENWERPSELS

In die zin zou je ook het banale tussenwerpsel ach kunnen lezen aan het begin van de haiku. Als in Ach, we hebben er weinig aan te zeggen, het is eigenlijk niet belangrijk. En tegelijk drukt ach ook medelijden of zelfs ontsteltenis uit. Ook kleine tussenwerpsels hebben in haiku vaak een veel grotere betekenis dan je denkt of zetten de lezer op een mogelijk spoor om te volgen bij het dieper lezen.

En tot slot nog even dit ook: zette ik na feestdag bijvoorbeeld een uitroepteken in plaats van een gewone punt, dan zou de haiku anders worden. Maar naar mijn gevoel zou dat uitroepteken dan botsen met die ach die de zin inluidt. Voor mij dus ook heel belangrijk: de juiste leestekens in een haiku. Het zijn niet zomaar tekens, ze betekenen vaak ook iets, zoals de snijwoorden in de Japanse haiku.

Vissen

21 juli 202121 juli 2021 ~ Geert De Kockere

Op mijn werkterras acht hoog in Belle Fontaine aan het kanaal in Turnhout legde ik mijzelf vanmorgen, 21 juli 2021, de taak op om een voormiddag lang een visser te volgen die hier op een oever beneden was komen zitten. Ik trachtte zijn doen en laten, soms zelfs zijn denken, te vatten in een reeks haiku’s en foto’s. Hier te volgen in chronologische volgorde. Als een soort werkkladjes nog. Misschien pas ik ze de komende dagen hier en daar nog aan.

De foto’s geef ik door elkaar. Voor wie zin heeft om zelf met veel geduld uit te vissen welke foto bij welke haiku hoort.